Voorwoord

Lucht La Vuelta niet altijd gezond

Nederland maakt zich op voor La Vuelta Holanda die vrijdag 19 augustus begint. Maar hoe schoon is de lucht die je inademt als je dezelfde route zou fietsen als de renners? Met Jules Kerckhoffs bracht ik de jaargemiddelde luchtkwaliteit van alle etappes van La Vuelta in kaart. Op de kaarten is te zien dat de lucht bij de start (Utrecht) en finish (Madrid) het meest vervuild is. Daarnaast zie je dat op veel stukken de luchtkwaliteit niet voldoet aan de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Toch zijn de gezondheidsvoordelen van fietsen over het algemeen groter dan de risico’s.


"Fietsen is gezond", zeggen we vaak als we door weer en wind op pad gaan. Maar hoe schoon is de lucht die je inademt als je op een normale dag dezelfde route zou fietsen als de wielrenners van La Vuelta? Aan de hand van onder andere satellietbeelden, verkeersinformatie en luchtkwaliteitsdata (stikstofdioxide, fijnstof en ozon) maakten we dit routekaartboekje. Per etappe van La Vuelta is te zien hoe het gesteld is met de luchtkwaliteit.


De conclusie is duidelijk: de etappes in Nederland en van het Spaanse La Rozas naar Madrid, zijn de meest vervuilde routes. Met name in stedelijke gebieden die de Vuelta aandoet, voldoet de luchtkwaliteit niet aan richtlijnen van de WHO, en soms zelfs niet aan de soepelere richtlijnen van de Europese Unie (EU). Er zijn echter maar weinig plekken waar die Europese norm overschreden wordt. Desondanks brengt de luchtkwaliteit op veel plekken gezondheidsschade met zich mee. Volgens onderzoek blijkt dat in Nederland ongeveer vijfduizend mensen per jaar vroegtijdig overlijden door slechte luchtkwaliteit. Naar schatting zijn dat er wereldwijd rond de 7 miljoen.

De laatste jaren is veel gedaan om de luchtkwaliteit te verbeteren, maar we zien dat er nog steeds veel plekken zijn waar de lucht niet gezond is.

Alternatief etappeboek 

De routekaarten laten een gemiddelde van de luchtkwaliteit zien en bouwen voort op data van EXPANSE, een internationaal onderzoeksproject dat onderzoek doet naar de invloed van omgevingsfactoren op onze gezondheid. Bij de kaarten focussen we ons op de waarde die de WHO adviseert voor stikstofdioxide in een jaar: die ligt op tien microgram per kubieke meter. Als je de route elke dag zou fietsen naar je werk of school, dan is dit een kritische waarde. Fiets je de route een enkele keer, dan is de 24-uurs richtlijn van 25 microgram per kubieke meter relevanter. Overschrijding van deze richtlijnen betekent volgens de WHO dat er schade is voor je gezondheid. De EU-grenswaarde die we in Nederland hanteren ligt echter een stuk hoger, namelijk 40 microgram per kubieke meter. Ook deze waarde is terug te vinden in de grafieken bij de kaarten.


De laatste jaren is veel gedaan om de luchtkwaliteit te verbeteren, maar we zien dat er nog steeds veel plekken zijn waar de lucht niet gezond is. Het verbeteren van luchtkwaliteit vraagt dus nog steeds om aandacht. We adviseren gemeentes dan ook de luchtkwaliteit te verbeteren volgens de WHO-richtlijnen in plaats van de EU-normen, waar zij zich officieel aan moeten houden. Gemeentes zouden inwoners bijvoorbeeld kunnen stimuleren om voor korte afstanden de fiets te pakken in plaats van de auto, en bij de inrichting van steden dat gedrag indirect te stimuleren. De zogenaamde 15-minuten stad, waarbij voorzieningen lopend of fietsend binnen vijftien minuten te bereiken zijn, zijn een goed voorbeeld hiervan.


Voor de wielrenners van de Vuelta zal hun tochtje niet direct resulteren in gezondheidsschade; zij rijden de etappe tenslotte eenmalig en niet elke dag. Verder is er op de dag van La Vuelta geen regulier verkeer op de weg (afgezien van volgauto’s). Dit betekent dat de luchtkwaliteit tijdens de etappe beter zal zijn, zoals ook eerder werd aangetoond tijdens de Grand Depart van de Tour de France.

De vieste routes van La Vuelta

Uit onze evaluatie blijkt dat de luchtkwaliteit van de eerste drie etappes in Nederland en de laatste etappe in en nabij Madrid, niet in de buurt komen van de WHO-richtlijnen op het gebied van stikstofdioxide (10 microgram per kubieke meter).


Bij de etappe in Breda is de concentratie stikstofdioxide tijdens een deel van de rit (ongeveer 40 kilometer) hoger dan de 24-uur WHO-richtlijnen voor stikstofdioxide, en zelfs een klein deel hoger dan de EU-grenswaarde ligt. De gemiddelde vervuiling van de totale rit ligt op 21 microgram per kubieke meter. Ook de andere etappes in Nederland zijn gemiddeld een stuk vervuilder dan de etappes in Spanje, zowel voor stikstofdioxide als voor fijnstof. De proloog in Utrecht heeft zelfs een gemiddelde concentratie van 32 microgram per kubieke meter. Doordat deze etappe maar 23.3 kilometer lang is, zijn etappes twee (Den Bosch - Utrecht) en drie (Breda) slechter voor de gezondheid. Dit omdat je dan langer vieze lucht inademt en dus een hoger gemiddelde over 24 uur hebt.


Als we kijken naar de gemiddelde concentratie stikstofdioxide van de laatste etappe (Las Rozas – Madrid), zien we dat deze zelfs hoger ligt dan de etappes in Nederland. 35 kilometer van deze etappe komt uit boven de EU-grenswaarde van 40 microgram stikstofdioxide per kubieke meter. Net zoals in Utrecht komt dit doordat een groot deel van de etappe in de binnenstad van Madrid gereden wordt.

Vitoria-Gasteiz – Laguardia: schoonste etappe

Zet je voorgaande etappes af tegen de etappe van het Spaanse Vitoria-Gasteiz naar Laguardia, dan zie je hoe groot de verschillen zijn. Tijdens etappe 4 ligt de concentratie stikstofdioxide vrijwel de gehele rit (142,5 km) onder de WHO-advieswaarde. Het gemiddelde ligt tijdens deze rit op 6.5 microgram per kubieke meter. Interessant is wel dat de etappe niet het schoonste is voor ozon. Ozon ontstaat uit reacties van stikstofoxiden en vluchtige organische stoffen bij warm en zonnig weer. Omdat de temperatuur hoger is in Spanje zie je dat de ozonconcentraties hoger zijn dan in Nederland.

Niet meer met de fiets?

Onze bevindingen laten zien dat concentraties van boven de 25 microgram per kubieke meter (de daggrens volgens de WHO) in stedelijke gebieden vaak niet te ontlopen zijn voor fietsers. Dit betekent overigens niet dat je voortaan de bus naar je werk moet nemen. Als je de risico’s van fietsen (veiligheid en inademen vieze lucht) afzet tegen de gezondheidswinst, blijkt dat de risico’s kleiner zijn dan de voordelen.


Een van de belangrijkste risico’s van fietsen is de veiligheid: fietsen is minder veilig dan autorijden. Volgens het Nationaal Wetenschappelijk Instituut voor Verkeersveiligheidsonderzoek (SWOV) is bijna tweederde van de ernstige verkeersgewonden een fietser. Ook raken fietsers vaker betrokken bij dodelijke verkeersongelukken dan automobilisten. Per 1 miljard gereden kilometer zijn er ongeveer 10 dodelijke fietsers te betreuren. Voor de auto ligt dat ongeveer een factor 5 tot 7 lager (bron CBS). Je zou daarmee kunnen zeggen dat fietsen gevaarlijker is dan autorijden. Hierbij moeten we ons wel realiseren dat auto’s de meeste kilometers afleggen op relatief veilige snelwegen.


Wat betreft het inademen van vervuilde lucht zijn er ook verschillen tussen fietsers en automobilisten. Auto’s rijden midden op de weg, waar de concentratie aan luchtverontreiniging als gevolg van verkeer het hoogst is. De luchtverontreiniging daalt exponentieel snel, hoe verder je van de weg gaat. De luchtkwaliteit aan de kant van de weg of nog beter, op gescheiden fietspaden, is daarmee een stuk beter dan midden op de weg. Echter, bij (moderne) auto’s wordt de lucht gezuiverd voordat het in de passagiersruimte komt, waardoor automobilisten toch schonere lucht inademen dan fietsers. Omdat fietsers fysieke inspanning moeten leveren, ademen ze ook twee keer zoveel lucht in als automobilisten en komen er meer schadelijke stoffen in de longen dan bij automobilisten.


Het is niet gemakkelijk om al deze factoren goed tegen elkaar af te wegen, maar over het algemeen genomen kunnen we vaststellen dat de blootstelling aan luchtverontreiniging voor fietsers een factor 1.25 tot 2 hoger ligt dan bij automobilisten.

Werk aan de winkel

Maar wat maakt fietsen dan gezond? Bewegen! De beweegrichtlijn 2017 adviseert volwassenen en ouderen om minstens 150 minuten per week matige of zwaar intensieve inspanning te leveren, verspreid over een aantal dagen. Fietsen valt in die categorie. En als je vier dagen per week naar je werk fietst (5km enkele afstand) dan kom je daar al snel aan. Naast dat het lichamelijk goed is, is er ook voldoende bewijs dat het helpt om te ontspannen en daarmee stress te voorkomen.


Hoe verhouden de voordelen van bewegen zich nu tot de risico’s van fietsen? Om dit te bepalen zijn zogenaamde scenariostudies nodig. Dergelijke studies hebben vele aannames, maar studies in landen als Nederland, Denemarken, Zweden, Verenigd Koninkrijk en Spanje, laten zien dat de voordelen van fietsen vele malen hoger zijn dan de nadelen. Zo winnen we gemiddeld maanden in levensverwachting door te gaan fietsen, terwijl de dagen die we verliezen door verkeersongelukken en door het inademen van vervuilde lucht, op een of twee handen te tellen zijn.


Met dit routekaartboekje hopen we het bewustzijn rondom de luchtkwaliteit in Nederland te vergroten en te laten zien dat er vanuit een gezondheidsoogpunt nog steeds werk aan de winkel is. Een deel van de oplossing kan zitten in het stimuleren van actief transport (fietsen, lopen), zeker voor korte afstanden. Dit kunnen we bijvoorbeeld stimuleren door de fietsinfrastructuren te verbeteren en onze stedelijke leefomgeving zo in te richten dat alle dagelijkse basisbehoeften binnen een kwartier lopen of fietsen van je huis te vinden zijn (de 15-minuten stad).

Roel Vermeulen

Hoogleraar Milieu-epidemiologie en Exposoom analyse